Άρτεμη

I

Θεότητα του δωδεκάθεου των αρχαίων Ελλήνων. Το όνομά της δεν μας αποκαλύπτει τίποτα για την καταγωγή της. Τα χαρακτηριστικά όμως γνωρίσματα, με τα οποία εμφανίζεται στην Πελοπόννησο, όπου η λατρεία της είναι παλαιότερη από οπουδήποτε αλλού, ως θεά του κυνηγιού που συνοδεύεται από την έλαφο, οδηγούν στη συσχέτισή της με τη μινωική πότνια θηρών (το επίθετο χρησιμοποιείται συχνά και για την ίδια), τη θεά των άγριων ζώων και των δασών και συγχρόνως της γονιμότητας της φύσης. Ως θεά των δέντρων και της βλάστησης λατρεύεται στην Αρκαδία, τη Μεσσηνία και τη Λακωνία (στις Καρυές η Ά. η Καρυάτις, με τις παρθένες νύμφες Καρυάτιδες). Και στη Σπάρτη η λατρεία της Α. Oρθίας (μολονότι δεν είναι σαφής η σημασία του επιθέτου αυτού) αφορά τη βλάστηση και τη γονιμότητα, όπως δείχνουν η θέση του ιερού της, τα αναθηματικά προσωπεία που βρέθηκαν στα αρχαιότερα στρώματα των ανασκαφών, το μοτίβο του χορού στις εορτές και η ιεροτελεστία του ραβδισμού των αγοριών μπροστά στους βωμούς της.

Το γεγονός ότι στον ομηρικό κόσμο παρουσιάζεται σχεδόν αποκλειστικά ως θεά του κυνηγιού ερμηνεύεται (Βιλαμόβιτς) με την προοδευτική αστικοποίηση της ελληνικής ζωής που απομακρύνεται από την ύπαιθρο· η διατήρηση μιας λατρείας δεμένης με τη γη στην Αρκαδία και τη Λακωνία, όπου η ζωή σε πόλεις είναι λιγότερο ανέπτυγμένη, είναι ένα στοιχείο που ενισχύει πολύ την ερμηνεία αυτή.

Με την ιδιότητά της ως θεάς του κυνηγιού συνδέεται επιπλέον και το γεγονός ότι εικονίζεται συχνά με τόξο και βέλη (Ά. Εκηβόλος). Θεά της άγριας φύσης (Αγροτέρα, εορτές των Ελαφηβολίων στην Αττική), είχε ιερούς τόπους τα ποτάμια και τις πηγές, ενώ οι νύμφες, που τόσο συχνά κατά τη μυθολογία αποτελούν τη χαριτωμένη συντροφιά της, μπορεί να θεωρηθεί ότι αντιπροσώπευαν τη φύση και τη βλάστηση. Εξάλλου, την Ά., ως θεά της γονιμότητας, και τις άλλες νύμφες καλούσαν σε βοήθεια οι γυναίκες την ώρα του τοκετού (Ά. Λοχεία και Ειλείθυια). Αλλά με την ιδιότητά της ως ποτνίας θηρών (με τη μινωική έννοια) η Ά. αντικατέστησε σε διάφορους τόπους της Ελλάδας τις θεότητες που κατά κάποιον τρόπο συνδέονταν με τη φύση, τη βλάστηση και το κυνήγι ή ταυτίστηκε με αυτές. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Ά. Λαφρία, που η λατρεία της ήταν αρκετά διαδεδομένη σε ολόκληρη την κεντρική Ελλάδα (ναός στη Ναύπακτο, εορτές στην Υάμπολη της Φωκίδας· λατρευόταν επίσης στην Κεφαλονιά και τους Δελφούς). Η Εφεσία Ά., με την ιδιότητα της μητριαρχικής θεάς, είναι βέβαιο ότι υπερίσχυσε έναντι της μικρασιατικής Μεγάλης Μητέρας. Στον ομηρικό ύμνο του Απόλλωνα, η Ά. παρουσιάζεται ότι γεννήθηκε στη Δήλο από τη Λητώ και ότι βοήθησε μάλιστα, νεογέννητη μόλις, τη μητέρα της να γεννήσει τον αδελφό της, Απόλλωνα.

Η τριάδα αυτή –Απόλλωνας, Λητώ, Ά.–παρουσιάζεται συχνά σε ορισμένες πόλεις της ελληνικής αρχαιότητας. Πρόκειται πιθανότατα για ανατολικές θεότητες που μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα. Μολονότι τη συνδέουν πολλά στοιχεία του μύθου με τον Απόλλωνα, η Ά. είναι μια ανεξάρτητη μυθική μορφή, που ο θρησκευτικός χαρακτήρας της εξηγεί την τεράστια δημοτικότητα που είχε στον ελληνικό κόσμο. Γύρω από την Ά., ως θεά του κυνηγιού και της αγνότητας, διαμορφώθηκαν οι μύθοι του Aκταίωνα, του Ωρίωνα και της νύμφης Καλλιστώς, ο μύθος του Ιππόλυτου κ.ά. Παρουσιάζεται αυστηρή και εκδικητική και ορισμένα πρόσωπα της μυθολογίας βρήκαν τον θάνατο γιατί προκάλεσαν την οργή της με κάποια εκδήλωση ύβρεως απέναντίτηςή απέναντι στη μητέρα της (θάνατος των παιδιών της Νιόβης). Η Ά. πήρε ενεργό μέρος στην Τιτανομαχία, αλλά εξόντωσε κι άλλες βλαπτικές δυνάμεις, όπως τον Βουφάγο στην Αρκαδία κλπ. Οι πολυάριθμες λατρείες και το πλήθος των υποστάσεων της θεάς βρίσκουν την έκφρασή τους και στην εικονογραφία της. Ιδιαίτερα στην ανατολική και αρχαϊκή περίοδο την παρουσιάζουν με διάφορες μορφές: κυρία των άγριων ζώων (Ά. Ταυροπόλος), ντυμένη με αυστηρό χιτώνα και τριγυρισμένη από ζώα και τέρατα, συχνά φτερωτή, όπως στη Λάρνακα του Κυψέλου στην Ολυμπία, πολύμαστος ως θεά της γονιμότητας στο ξόανο της Εφέσου κλπ. Ανάμεσα σε όλες αυτές τις αρχαϊκές μορφές, κυριάρχησε η μορφή της παρθένου κυνηγού που εικονίζεται με κοντό χιτωνίσκο και υψηλά σανδάλια, με το ελάφι και το σκυλί πλάι της, το τόξο στο χέρι και τη φαρέτρα στον ώμο. Με τον τρόπο αυτό απεικονίζεται σε λατρευτικά είδωλα, σε μυθικές σκηνές ως σύντροφος του Απόλλωνα στον φόνο των παιδιών της Νιόβης, στο κυνήγι του Καλυδώνιου κάπρου, στη γιγαντομαχία ή ενώ πηγαίνει για κυνήγι με τις νύμφες ή λούζεται στα νερά των ποταμών και των λιμνών. Όταν, αντίθετα, απεικονίζεται σε σκηνές με άλλες θεότητες του Ολύμπου σε λατρευτικά είδωλα, εμφανίζεται να κρατά πυρσό ή κύπελλο, όπως στο άγαλμα της Λυκόσουρας, και να φορά μακρύ χιτώνα, όπως στα ανάγλυφα της Δήλου. Οι καλλιτέχνες του 4ου αι. π.Χ. είχαν ιδιαίτερη προτίμηση στην αγνή πολεμική χάρη της θεάς, στον πραξιτελικό τύπο του μουσείου της Δρέσδης ή του αγάλματος του Λούβρου· ή ακόμα στον τύπο του δυναμικού αγάλματος των Βερσαλιών (που βρίσκεται επίσης στο Μουσείο του Λούβρου).

Άγαλμα της Άρτεμης (Πινακοθήκη Μποργκζε, Ρώμη).

Ρωμαϊκό άγαλμα της Άρτεμης.

Πυλώνες στον ναό της Άρτεμης στα Γέρασα της Ιορδανίας.

Μαρμάρινο άγαλμα της Άρτεμης σε υπερφυσικό ύψος, που χρονολογείται γύρω στο 650 π.Χ., γνωστό και ως Άρτεμη της Δήλου (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα· φωτ. Hannibal).

II

Όνομα ιστορικών προσώπων.

1. Ά. του Πουατιέ (Diane de Poitiers,1499 – 1566). Ερωμένη του βασιλιά Ερρίκου B’ της Γαλλίας. Αν και καλλιεργημένη προστάτιδα των γραμμάτων, ήταν φιλόδοξη, σκληρή και άπληστη. Αφού παραμέρισε τη νόμιμη σύζυγο του βασιλιά Αικατερίνη των Μεδίκων, σπατάλησε αλόγιστα το δημόσιο χρήμα. Υποκίνησε επίσης τους διωγμούς εναντίον των διαμαρτυρομένων. Μετά τον θάνατο του εραστή της, υποχρεώθηκε να φύγει από τα ανάκτορα. Αποσύρθηκε τότε στον πύργο Ανέ, όπου και πέθανε.

2. Ά. της Γαλλίας (Diane de France,1538 – 1619). Δούκισσα του Μουμορανσί και της Αγκουλέμ. Λέγεται ότι ήταν νόθα κόρη του βασιλιά Ερρίκου B’ και της προηγουμένης. Άλλοι πάλι υποστηρίζουν ότι ήταν κόρη του βασιλιά με μια νέα από το Πεδεμόντιο. Ο Ερρίκος B’ πάντως τη νομιμοποίησε και από τότε ονομάστηκε Ά. της Γαλλίας. Παντρεύτηκε τον Ιταλό δούκα Οράτιο Φαρνέζε, αλλά χήρεψε σε 6 μήνες, γιατί ο άντρας της σκοτώθηκε πολεμώντας τους Ισπανούς. Μετά από 4 χρόνια, παντρεύτηκε τον Φραγκίσκο Μουμορανσί, αλλά το 1579 χήρεψε για δεύτερη φορά. Φημιζόταν για την ακεραιότητα του χαρακτήρα της και τον ηθικό βίο της.

Η Άρτεμη του Πουατιέ σε σχέδιο της εποχής.

III

Παράλια πόλη (17.391 κάτ.) του νομού Αττικής. Βρίσκεται στην ανατολική ακτή του νομού, 28 χλμ. Α των Αθηνών και αποτελεί έδρα του ομώνυμου δήμου. Μέχρι το 1981 ονομαζόταν Λούτσα.

IV

(Αστρον.). Αστεροειδής. Το φαινόμενο μέγεθός του στη μέση αντίθεσή του είναι ίσο προς 11,1, ενώ αν βρισκόταν σε απόσταση μιας αστρονομικής μονάδας από τον Ήλιο και τη Γη θα είχε φαινόμενο μέγεθος 8,5.